نظریه معرفت طبعی جاحظ

هدف از تالیف این کتاب، معرفی نظریه «معرفت طبعی» جاحظ و نقد و بررسی آن است تا از طریق تبیین و تحلیل دقیق و روشن از این نظریه، به پاسخ این پرسش بنیادین در حوزه معرفت شناسی دست یابیم که: «آیا معرفت امری ارادی است؟ یا این که به صورت غیر ارادی و تحت تاثیر نیازهای درونی و بیرونی انسان شکل می گیرد؟» به طور کلی «نقش اراده در کسب معرفت چیست؟». برای یافتن پاسخ سئوالات فوق و همچنین بررسی معرفت طبعی جاحظ؛ این کتاب به شرح زیر در سه بخش به رشته تحریر درآمده است:
بخش اول با عنوان «معرفت»؛ شامل دو فصل است: معرفت از دیدگاه معتزله، فصل دوم: معرفت از دیدگاه جاحظ. هدف از این بخش آشنا شدن با معرفت انسان در تفکر معتزلی و به طور خاص در نزد جاحظ است. در این بخش مساله معرفت و چگونگی تفکر و تعقل در انسان از نگاه معتزله مورد بررسی قرار می گیرد، و در این راستا نظریه ی خاص جاحظ به عنوان یک معتزلی مطرح و مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد و در پایان نیز اعتراضات و نقدهای دیگران براین نظریه مورد تحلیل و ارزیابی قرار می گیرد.
بخش دوم با عنوان «اراده»، شامل دو فصل است: فصل اول: اراده انسان از دیدگاه متکلمین اسلامی؛ فصل دوم: اراده انسان از دیدگاه فیلسوفان اسلامی. این بخش به بررسی و شناخت اراده انسان می پردازد. چون برخی گمان کرده اند که نظریه «معرفت طبعی جاحظ» در صدد اثبات غیر ارادی بودن معرفت و شکل گیری آن به صورت جبری و طبیعی در انسان است. بر همین اساس تمام نقدهایی که بر نظریه جاحظ وارد شده است با این نگاه صورت گرفته که او معرفت را امری غیر ارادی و خارج از اختیار انسان می داند و به همین دلیل نتایج فاسدی را به وجود می آورد که تفکر اعتزال آن را نمی پذیرد. در حالی که جاحظ چنین قصدی را ندارد بلکه با بررسی دقیق نظریه «معرفت طبعی» مشخص می گردد که او با توجه به برداشت خاصی که از «اراده» در انسان دارد، نقش آن را در حصول معرفت در جایگاه مشخصی و به معنای خاصی می داند به همیت جهت از این معرفت به «معرفت طبعی» یاد می کند.
بخش سوم با عنوان «رابطه اراده با معرفت»؛ نیز شامل دو فصل است. فصل اول: رابطه اراده با معرفت از دیدگاه متکلمین اسلامی و فصل دوم: رابطه اراده با معرفت از دیدگاه جاحظ. این بخش به بررسی تاثیر اراده در معرفت انسان از نگاه متکلمین و به خصوص جاحظ می پردازد و برای این منظور ابتدا اشاره ای به پیشینه تاریخی مساله نقش اراده در کسب معرفت می شود. سپس نگرش خاص جاحظ در این مساله مورد بررسی قرار می گیرد و از طریق تحلیل در معنای اراده از نظر جاحظ، نظریه «معرفت طبعی» او مورد تفسیر و تحلیل دقیق قرار می گیرد.