مناسبات دین و فلسفه در جهان اسلام

فلسفه اسلامی، بستری تاریخی و استوار را سپری کرده است و جا دارد با نگاهی معرفت شناسانه به وصف و تبیین و ارزیابی درجه دوم آن پرداخت و به عبارت دیگر، بای دستیابی به پاسخ های معرفت شناسانه، فلسفه فلسفه اسلامی، یا فلسفه پژوهی در حوزه مکاتب فلسفه اسلامی ضرورت می یابد. پرسش هایی مانند چیستی فلسفه اسلامی، روش شناسی، ترابط آن با سایر علوم و معارف، تبیین گزاره های فلسفی، آسیب شناسی، کشف ساختار فلسفه، مقایسه گرایش ه و رویکردهی گوناگون و جایگاه فلسفه اسلامی، مقایسه روش و ساختاری با فلسفه های غرب و کارکردهای فلسفه اسلامی، نمونه ای از این نگرش معرفت شناسانه است. پاره ای از پرسش های اساسی در حوزه پیش گفته این است که فلسفه اسلامی در مقابل فلسفه های غربی چه جایگاهی دارد و آیا مطلب مهمی برای دنیای امروز و انسان معاصر دارد؟ گرهی از نیازهای بشری باز می کند یا اینکه فلسفه اسلامی گرفتار کهنگی و مرور زمان و عتیقه ای و موزه ای شده است؟ آیا فلسفه به صورت فکر ارزشمند می تواند موزه ای شود و زندگی و بالندگی اش را از دست بدهد و یا قدمتش، ارزش آن را نمی کاهد؟ پرسش مهم دیگری که در کتاب مناسبات دین و فلسفه در جهان اسلام، دنبال می شود، پرسش از هویت و ماهیت فلسفه اسلامی است. متفکران اسلامی و غربی پرسیده اند آیا اسلام هم فلسفه دارد و آیا اصولا فلسفه اسلامی، مفهومی معنادار است یا مفهومی بدن مصداق است؟ به عبارت دیگر، آیا فلسفه اسلامی امکان پذیر است؟ آیا فلسفه اسلامی وجود دارد؟
درباره هویت و فلسفه اسلامی، دو دیدگاه کلان ایجابی و سلبی را مطرح ساخته اند. عده ای، چنین فلسفه ای را اثبات و گروهی انکار کرده اند.
یکی از پرسش های مربوط به هویت فلسفه اسلامی به امکان آمیختگی فلسفه با اسلام و نقش و کارکرد آموزه های اسلامی در مقام گردآوری و داوری دستاوردهای فلسفی برمی گردد. برخی از پژوهشگران حکمت اسلامی با تقسیم بندی فلسفه اسلامی به مدل اخص و اعم، فلسفه اسلامی را ممکن دانسته اند. فلسفه اسلامی اخص برگرفته از متون دینی و فلسفه اسلامی اعم عبارت از آرا و دیدگاه های حکیمان و فیلسوفان مسلمان است. فلسفه اسلامی اخص، به خودی خود، وصف اسلامیت را دارد؛ زیرا خاستگاه آن متون اسلامی(نه گفتار فیلسوفان) است؛ البته به دلیل دخالت استنباط در تحقیق و تفسیر و برداشت آن، خلوص و ناب بودن آن نسبی است و فقط خالص بودنش در اندیشه صاحبان معصوم تحقق دارد. نهادهای فلسفه اسلامی اخص، همان متون دینی و آیات قرآن و احادیثند. آیات قرآن به محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، عام و خاص، مطلق و مقید، نص و ظاهر، مجمل و مبین و احادیث از لحاظ سند، به متواتر و واحد(صحیح، حسن، موثق، ضعیف، قوی) و از لحاظ دلالت به نص و ظاهر و مجمل، و از لحاظ قرینه به خب محفوف به قرائن و خالی از قرینه تقسیم پذیرند. بی اعتبار خواندن ظن و اختصاص به قطع و یقین باعث می شود که از میان متون دینی فقط متون یقین زا در فلسفه اسلامی اخص اعتبار داشته باشد؛ یعنی متون قطعی السند مانند قرآن و خبر متواتر و خبر محفوف به قراین و متون قطعی الدلاله.
کتاب مناسبات دین و فلسفه در جهان اسلام در هفت بهش سامان یافته است:
بخش اول: پیشگامان فلسفه
بخش دوم: پیدایش حکمت مشائی در جهان اسلام
بخش سوم: فلسفه در غرب اسلامی
بخش چهارم: پیدابیش حکمت اشراقی و عرفان نظری
بخش پنجم: توسعه و تعامل مکتب های مختلف فکری فلسفی و شکوفایی حکمت شیعی
بخش ششم: ملاصدرا و حکمت متعالیه
بخش هفتم: علامه طباطبایی و فلسفه الاهی