مفاهیم کلیدی در اندیشه هابرماس

کتاب مفاهیم کلیدی در اندیشه هابرماس نوشته‌ی اندرو ادگار، خلاصه‌ای از نظریات مهم فیلسوف معروف یورگن هابرماس در حوزه‌ی جامعه شناسی، اقتصاد و فلسفه‌ی غرب است.

بدون تردید هابرماس یکی از بزرگ‌ترین فیلسوف‌ها و نظریه‌پردازان آلمانی در دوره‌ی خود محسوب می‌شود. آثار پروژه مدرنیته او در دفاع از روشنگری، عدالت و رهایی‌ بخشی سیاسی، در محیطی تحت سلطه‌ی پست مدرن‌ها، پابرجا باقی ماند.

نتایج سودمند نظریات هابرماس، حوزه‌هایی نظیر فلسفه زبان، روان‌شناسی شناختی و تکاملی، توجیهات مارکسیستی در مورد دولت و تاریخ، اخلاق و قانون را دربر دارد. همچنین این نظریات در زمره‌ی جریان مستمر تفاسیر توسعه‌ی سیاسی معاصر در اروپا و آلمان قرار می‌گیرند. کتاب مفاهیم کلیدی در اندیشه هابرماس (Habermas: The Key Concepts)، در قالب مجموعه‌ای از مقالات کوتاه به معرفی برخی از مهم‌ترین اندیشه‌ها ‌و نظریات یورگن هابرماس می‌پردازد.

اندرو ادگار (Andrew Edgar) در هرکدام از این مقالات، در حد امکان به‌ شکلی کامل وارد شده است؛ هرچند این کار باعث تکرار برخی از موضوعات مشخص می‌شود. با این‌ همه، در جایی که مطلبی را تکرار کرده، سعی ‌کرده است تا به آن موضوع تا حدی به نحو متفاوتی بپردازد و توضیحات متفاوتی را ارائه کند.

در بخشی از کتاب مفاهیم کلیدی در اندیشه هابرماس می‌خوانیم:

فلسفه آگاهی را می‌توان با توجه به برتری که برای انسان در فرایندهای تعاملی‌اش قائل است، خلاصه کرد. بنابراین، مثلا از فیلسوفی نظیر کانت، چه در نظریه‌اش درباره معرفت و چه در نظریه اخلاقی‌اش، به علت تمرکزش بر افراد مجزا انتقاد می‌شود. چنین انسانی سرشار است از فرایندهای شناختی معین؛ فرایندهایی که به او این امکان را می‌دهد تا تجارب اساسی‌اش را معنادار کند و به آن‌ها در قالب جهان روزمره مسلم انگاشته‌ شده شکل ببخشد (نگاه کنید به استعلاگرایی). کانت به منظور غلبه بر مسئله نفس‌گرایی، یعنی امکان هر فردی در ساختن جهان خاص خودش، استدلال می‌کند که این فرایندهای شناختی باید برای همه انسان‌ها مشابه باشد. بنابراین، به نظر کانت، همه افراد به جهانشان به شیوه‌ای مشابه و در عین حال، مستقل شکل می‌دهند. این امر به‌ ویژه زمانی پرسمانی می‌شود که بر تبیین فلسفی روش علمی اثرگذار شود. علی‌رغم اینکه نقدهای اولیه هابرماس بر پوزیتیویسم بر اساس فلسفه آگاهی نبود، اما ممکن است چنین تصور شود که از این منظر بوده است. در پوزیتیویسم، روش علمی به عنوان امری در نظر گرفته می‌شود که فرد می‌تواند به‌ صورت مجزا آن را پیگیری کند. روش علمی مجموعه قواعدی است که هدایتگر کار تجربی و موثر بر شکل‌گیری نظریه بوده و از عقلانیت خاص خودش برخوردار است. شوق اولیه هابرماس به آثار چارلز پیرس، فیلسوف پراگماتیست، ممکن است تا حد زیادی از این واقعیت برآمده باشد که پیرس می‌پذیرد کشف علمی ضرورتا فعالیتی عمومی است. دانشمندان مجزا کار نمی‌کنند، بلکه تیمی فعالیت می‌کنند، به مباحثه می‌پردازند و از نتایج و فرضیاتشان در برابر ادعاهای رقیب دفاع می‌کنند. دانشمند منفصل، اما در عین حال عقلانی، نمی‌تواند منتقد آثار خودش باشد. به نظر هابرماس، هر نظریه در باب روش علمی باید فرایندهای گفتمانی را بررسی کند که با اتکا بر آن از فرضیات دفاع می‌شود. این در واقع بخشی از دغدغه هابرماس در مورد ادعاهای اعتبار حقیقت است. این موضوع در پراگماتیک عام بررسی می‌شود.