مشروطیت ایران و رمان فارسی جلد 3

کتاب مشروطیت ایران و رمان فارسی (جلد 3) نوشته‌ی مسعود کوهستانی نژاد، به عنوان بخشی از مجموعه ادبیات عصر مشروطیت، سیر آشنایی ایرانیان با تحولات ادبی دنیای جدید و افزوده شدن ژانر داستان‌نویسی مدرن به ادبیات ایران را نشان می‌دهد.

این کتاب دربردارنده‌ی یکی دیگر از رمان‌های دوره‌‌ی مشروطه به نام غیاث خشت‌مال است. غیاث خشت‌مال نام شخصیتی از میانه مردم است که در دوره‌ی شاه عباس زندگانی کرده و بر حسب تصادف، زندگی‌اش دگرگون شده، همسری متمول پیدا کرده و به همین جهت، دچار مشکلات فراوان می‌شود.

رمان شرح کاملی از مناسبات عصر شاه عباس است و نویسنده در تمجید از اصلاحات شاه، دقیقه‌ای غفلت نورزیده است. نه تنها شاه، بلکه در میانه دعوی ملا نمایان و علمای اصیل و راستین، تمجید او از این دسته از علما و به‌ ویژه شیخ بهائی، صفحات زیادی از کتاب را به خود اختصاص داده است. از این کتاب و جایگاه‌ آن در رمان‌نویسی ایرانیان در عصر مشروطیت، در کتاب نخست این مجموعه به اندازه کافی سخن گفته شد و در ادامه می‌باید به قرائت این اثر بزرگ ادبی پرداخت.

در بخشی از کتاب مشروطیت ایران و رمان فارسی (جلد 3) می‌خوانیم:

خود شما می‌دانید چند نفر از این علمای سوء در آتش خشم و غضب شاه حالیه سوختند و باز می‌دانید که شاه همان اندازه که در تعظیم و تجلیل و ترویج علمای ربانی و اصحاب زهد و تقوا، توجه دارد در تنبیه و تفضیح و تذلیل این طایفه ساعی است و ابدا در مورد آن‌ها رحم و اغماض ندارد، زیرا می‌فرمایند مضرات و مفاسد اعمال و کردار این طایفه دین به دنیا فروش با لباس دیانت و گمراه کردن عوام و فساد اخلاق عمومی، جبران‌پذیر نیست و عقیده دارد این‌ها به منزله مرض شقاقلوس جامعه هستند و برای جلوگیری از تباهی و خرابی جامعه، در هر جا و هر نقطه که سرایت کرد، باید بدون فوت وقت به قلع و قمع‌ آن پرداخت. همین‌طور هم تاکنون فرموده و می‌فرماید.

گرچه من عقیده ندارم مراقبت‌های دقیقه و مجازات‌های شدیده شاه بتواند از نشو و نمای این دسته جلوگیری نماید زیرا خبر معصوم هیچوقت دروغ نمی‌شود. صدها حدیث صحیح است. زمانی که حضرت امام زمان عجل الله فرجه دنیای تاریک از دود جور و ریا را به ظهور باهر النور خود روشن و منور می‌سازد، با شمشیر عدالت خود‌ آنقدر از علمای سوء خواهد کشت که جوی‌ها از خون آن‌ها جاری خواهد شد. در این صورت من عقیده ندارم مساعی شاه در رفع و دفع معاندین حقیقی دیانت‌ آنقدرها موثر واقع شود. صدق قول من عملیات جناب قاضی است. وقتی ایشان با مقام و منزلتی که دارند مرتکب این اعمال بشوند از دیگران چه توقع می‌توان داشت؟ ولی با این‌حال ما مرده شما زنده خواهید دید عاقبت ایشان به بدبختی بزرگی دچار خواهند شد. حالا چند نفر دیگر از طبقات مختلف در این بدبختی غم‌انگیز شرکت خواهند داشت، خدا می‌داند؛ به واسطه وجود فایض الجود جنابعالی تصور می‌کنم بنده حقیر جزو شرکاء اولیه باشم. خدا رحم کند؛ شاه که در این مواقع رحم نخواهند داشت.