مشروطیت ایران و رمان خارجی جلد 1

در کتاب مشروطیت ایران و رمان خارجی (جلد 1) نوشته‌ی مسعود کوهستانی نژاد، پاره‌ای از مجموعه ادبیات عصر مشروطیت است، که در آن سیر آشنایی ایرانیان با تحولات ادبی دنیای جدید و تغییر ذائقه‌ی ادبی در سالیان پیش و پس از انقلاب مشروطه دیده می‌شود.

در باور عمومی مفهوم انقلاب مشروطه با مفهوم انقلاب سیاسی عجین است. در نظر عموم، انقلاب مشروطیت، شکل‌گیری ساختار جدید در حکومت، دولت ایران، وقایع و بحران‌های سیاسی مربوط به آن است. ولی سلسله وقایع مزبور، تنها وجه سیاسی انقلاب مشروطه است و نه کلیت آن. انقلاب مشروطه، یک انقلاب عظیم فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بود که ظهور وجه فرهنگی آن مقدم بر پیروزی وجه سیاسی آن محسوب می‌شد.

رویداد عظیمی که از آن با عنوان انقلاب مشروطیت یاد می‌شود، به تغییرات اساسی در نگرش‌ها و تفکرات افراد و گروه‌ها منتهی شده است. فرقی نمی‌کند این انقلاب را قبول داشته باشیم یا آن را رد کنیم، در هر دو حالت، تحولات فرهنگی گسترده‌ای از چند دهه قبل از پیروزی سیاسی انقلاب مشروطه در ایران آغاز شده بود. این تحولات، یکی از بنیان‌های اصلی انقلاب مشروطه و پشتوانه اصلی پیروزی سیاسی آن‌ها بودند. در این چارچوب، بستر فرهنگی، فکری و عقیدتی مشروطیت شکل گرفته، گسترش یافته و به شکل کاملا ملموسی در میان جامعه فرهنگی و طبقه تحصیل‌ کرده و دولت مردان گسترش یافت. این کتاب دو رمان کلبه هندی و مهر فرزندی که در آن دوران از تاریخ منتشر شده‌اند را با نگاهی دقیق نقد کرده است.

در بخشی از کتاب مشروطیت ایران و رمان خارجی (جلد 1) می‌خوانیم:

پس از به توپ بستن و تعطیلی دوره اول مجلس شورای ملی و شروع جنگ بین هواداران محمد‌علی شاه و نیروهای دولتی با مشروطه‌طلبان، به دستور مشیرالسلطنه صدراعظم وقت، نسخه‌های رمان بوسه عذرا جمع‌آوری و توقیف و صدرالمعالی زندانی شد. توضیح بیشتر در این خصوص را می‌توان در گزارش‌هایی که دو سال بعد و پس از سقوط محمد‌علی شاه و بازگشت مشروطه‌طلبان به قدرت، در جراید چاپ شد، پیدا کرد. در گزارشی که در سال 1327 قمری در هفته‌نامه حبل‌المتین کلکته چاپ شد، آمده است: «به محض اینکه خبر انتشار آن [کتاب] به سمع اولیای دولت ظالمه سابقه رسید، فورا او را توقیف و فروشش را ممنوع داشتند زیرا به‌طوری که در اعلان راجع به فروش کتاب ذکر شده، یکی از خواص این کتاب آن است که هر مستبدی یک مرتبه آن را بخواند، بی‌اختیار قلب ماهیت کرده و مشروطه‌خواه می‌شود.»‌ و در ربیع‌الثانی 1328 قمری در روزنامه ایران‌ نو نیز نوشته شد: «محمدعلی میرزا به محض اینکه شنید این کتاب به طبع رسیده و عماقریب در میان اعالی و ادانب عالم و عامی انتشار خواهد یافت و عالمی را مومن و مشروطه‌خواه خواهد ساخت، فورا به توسط مشیرالسلطنه صدراعظم آن زمان کتاب را توقیف و جناب صدرالمعالی مترجم را مقدار قلیلی زنجیر و تهدید قتل نمود.»

مدرسی چهاردهی در مقدمه بر یکی از چاپ‌های رمان بوسه عذرا در چهل سال بعد و در سال 1367 قمری (1327 خورشیدی) احتمالا به نقل از فرزند صدرالمعالی (سید ابوالقاسم حایری) در خصوص وضعیت او در آن زمان، نوشت:‌ «آقای سید حسین صدرالمعالی در زندان استبداد به سر می‌برد و خانواده ایشان از ترس اینکه مبادا بیشتر گرفتار چنگال مستبدین بشوند، ناچار شدند آنچه از تالیفات و آثار قلمی ایشان موجود بود که از جمله تاریخ مفصل افغانستان را که صدرالمعالی در دسترس ترجمه و تالیف داشت، در چاه آب ریخته و همه آن را با آب فراموشی شستند.»