مرگ و معنا

کتاب مرگ و معنا نوشته‌ی فاطمه زهرا قاسمی طوسی به یکی از مسائلی که ذهن آدمیان را از آغاز آفرینش به خود مشغول کرده و همواره ترس آن‌ها را برانگیخته، مرگ و مسائل مربوط به آن از دیدگاه روانشناختی می‌پردازد.
معناجویی در زندگی به عنوان قدرت رشد، تمایل و تلاش افراد برای ایجاد یا تکمیل درک آن‌ها از معنا، اهمیت و هدف در زندگی آن قدر مهم است که اختلال در آن، آشفتگی روان‌شناختی را به همراه دارد. از نظر فرانکل (1965)، انسان‌ها به واسطه اراده برای یافتن معنا در زندگی که یک انگیزه ذاتی است، برانگیخته می‌شوند و انگیزه و تمایل برای جستجوی معنا در واکنش به رویدادهای آزار دهنده زندگی بیشتر می‌باشد. زمانی که افراد احساس می‌کنند زندگی آن‌ها معنای کمی دارد یا معنای زندگی خود را از دست می‌دهند، در جستجوی آن می‌باشند. در ادبیات مربوط به آن نیز معناجویی در زندگی در ارتباط با موقعیت‌های بحرانی مانند کنارآمدن با بیماری‌های بدون علاج، کنار آمدن با مسائلی مانند تجاوز و خشونت، عدم سوءمصرف مواد، عدم خودکشی، نداشتن رفتارهای ضد اجتماعی و پایین بودن جرم و جنایت بیشتر مطالعه شده است. و این مسئله می‌تواند نشان دهنده اهمیت وجود این مفهوم در کنار آمدن با موقعیت‌های خاص‌تر و بحرانی‌تر باشد (رکر، 2008). از آن جایی که جامعه پرستاری یکی از عظیم‌ترین گروه‌های جامعه است، معناجویی و گرایش دینی آن‌ها نقش موثری در سلامت روان و ارائه خدمات بهینه به افراد بیمار خواهد داشت.
طبق نظر رفتارگرایان و شناخت گرایان نوع واکنش افراد به موقعیت به سه نکته بستگی دارد. این که فرد به کدام مولفه‌های موجود در موقعیت توجه می‌کند؛ مولفه‌ها موجب بازیابی کدام تجارب قبلی از حافظه می‌گردد؛ و این که در گذشته مولفه‌های مورد توجه قرار گرفته با کدام رفتارها تداعی گشته‌اند. به عبارتی تکرار واکنش‌های شناختی خاصی در برابر مسائل مختلف زندگی تعیین کننده سمت و سو و هدایت توجه فرد به محرک‌های خاصی در موقعیت مسئله و پیامد آن تعیین کننده نوع واکنشی رفتاری به آن موقعیت است. لذا خطا در هر یک از موارد فوق می‌تواند زمینه‌ساز پردازش اطلاعات غلط و رفتار ناسازگارانه در افراد گردد. چنانچه توجه به ابعاد و محرک‌هایی از موقعیت که می‌بایست مورد بی‌توجهی قرار بگیرند، می‌تواند موجب یادآوری تجارب منفی قبلی، ایجاد بن‌بست شناختی و در نتیجه رفتار ناسازگارانه گردد. یکی از عناصر مهم در تعریف شخصیت اسلامی، معناست. فرانکل بیان می‌کند که تلاش در یافتن معنا در زندگی خود نیروی اصلی و بنیادی است این معنی منحصر به فرد، ویژه خود انسان است و از این رو انسان قادر است به آن تحقق بخشد. در این صورت است که معناجویی او ارضا خواهد شد همچنین معنای زندگی علاوه بر اینکه از فردی به فرد دیگر متفاوت است روز به روز نیز در حال تغییر و تحول است از این رو آنچه مهم است معنای زندگی به طور اعم نیست بلکه هر فردی می‌بایست معنی و هدف زندگی خود را از لحاظ دیگر دریابد و به این آگاهی برسد که شرایط متفاوت می‌تواند یافتن معنا در زندگی یا نحوه آن را در موقعیت‌های خاص آسان یا مشکل نماید و این اصل به قوه باقی است که معنی در هر شرایطی دست یافتنی است از این رو گذرایی و انتقال زندگی از معنای آن می‌کاهد و آنچه اهمیت دارد شیوه نگرش فرد است. خدا آیات خود را برای اهل علم و معرفت مفصل بیان می‌کند (یونس، آیه 5). اگر انسان اشیاء را به صورت مستقل در جود درک نمود، و از آن جهت که اشیاء وابسته و دلالت کننده بر آفریننده‌شان هستند درک نکرد در این صورت این ادراک علم نامیده نمی‌شود. بلکه جهل مشابه علم است، و این در مثل مانند آن است که از دور سایه‌ای برای شاخصی دیده شود، و گمان رود که سایه خود شاخص است و در وجود مستقل است.
یکی از مسائلی که ذهن آدمیان را از آغاز آفرینش به خود مشغول کرده و همواره ترس آن‌ها را برانگیخته، مرگ و مسائل مربوط به آن است. برخی از انسان‌ها، در حقیقت مرگ، دچار گمان‌هاى نادرستى هستند و در آن به راه خطا می‌روند. معناى مرگ، سلب انسان از دارایى اوست. از طریق سوق دادن او به جهان دیگرى که با این جهان تناسبى ندارد. دلواپسی و نگرانی از مرگ، نتیجه‌ی تالم و غفلت از مرگ می‌باشد. اضطراب مرگ بعنوان یک ترس غیر عادی و بزرگ از مرگ همراه با احساساتی از وحشت از مرگ یا دلهره هنگام فکر به فرایند مردن یا چیزی که پس از مرگ رخ می‌دهد، تعریف می‌شود.
لذا نوع واکنش‌های شناختی و رفتاری، در حل کارآمد مسئله، مدیریت استرس و نهایتا وضعیت سلامت روانی افراد، اهمیت به سزایی دارد. شناسایی و اصلاح تحریفات شناختی و رفتاری در رخداد و تجارب سخت و منفی زندگی و ایجاد واکنش شناختی و رفتاری سالم مبتنی بر معنویت، به عنوان نوعی معنا درمانی بومی می‌تواند در خدمات روان شناختی به کار گرفته شود.