مبانی علوم انسانی اسلامی

این کتاب دارای 9 فصل مختلف به شرح ذیل می باشد:
فصل نخست: مباحث کلی و مقدماتی
فصل دوم: چیستی علوم انسانی
فصل سوم: معناشناسی علوم انسانی اسلامی
فصل چهارم: موافقان علوم انسانی اسلامی
فصل پنجم: مبانی فلسفی علوم انسانی اسلامی
فصل ششم: روش تحقیق در علوم انسانی اسلامی
فصل هفتم: نقش نظام ارزشی در علوم انسانی
فصل هشتم: علوم انسانی اسلامی، واقع بینی و آزاداندیشی علمی
فصل نهم: بررسی ادله مخالفان «علوم انسانی اسلامی»
مساله اصلی
این کتاب در جستجوی پاسخ سوالاتی از این قبیل است؛ علوم انسانی چه نوع علومی اند؟ چه تفاوت ها و تمایزهایی با علوم غیرانسانی دارند؟ هدف یا اهداف علوم انسانی چیست؟ علوم انسانی اسلامی به چه معنی است؟ آیا قید «اسلامی» در این ترکیب، احترازی است یا توضیحی؟ روش تحقیق در علوم انسانی اسلامی به چه صورت است؟ روش تحلیل و داوری نظریه ها در علوم انسانی چگونه است؟ آیا منحصر دانستن روش شناسی علوم انسانی در روش تجربی موجه است؟ آیا استناد به متون دینی در تحلیل کنش های انسانی، علم تولیدی ما را امری اختصاصی و درون دینی نمی کند؟ چگونه می توان درستی نظریه خود را برای کسانی که هم کیش و هم آیین ما نیستند، تبیین کرد؟ ارزش ها چه نقشی در علوم انسانی دارند؟ آیا پذیرش تاثیر ارزش در دانش، مستلزم از دست دادن عینیت و بی طرفی علمی نیست؟ چگونه می توان از علوم انسانی اسلامی سخن گفت و در عین حال ویژگی های عینیت، بی طرفی، آزاداندیشی و واقع گرایی علمی را تامین کرد؟ دلایل مخالفان علم دینی و علوم انسانی اسلامی به طور خاص، چیست؟ از چه قوت و اعتباری برخوردارند؟
ساختار کلی کتاب
برای ارائه پاسخ هایی روشن و منطقی به این نوع پرسش ها، که این کتاب خود را عهده دار پاسخ به آنها می داند، محتوای کتاب حاضر در 9 فصل به شرح زیر دسته بندی شده است: فصل اول این کتاب، مانند هر کتاب تحقیقی هدفمندی، به تبیین مباحث کلی و مقدماتی اختصاص یافته است. در این فصل ضمن اشاره ای کوتاه به مباحثی درباره تاریخچه علوم انسانی و ایده علوم انسانی اسلامی، نکته های نسبتا مفصلی درباره اهمیت و ضرورت پرداختن به این بحث بیان شده است. بدین ترتیب، غیرمستقیم سخن برخی از مخالفان این ایده، که مدعی غیرضروری بودن طرح این مساله هستند، نقد و رد شده است.
فصل دوم به بحث از چیستی علوم انسانی اختصاص یافته است. حقیقت این است که علی رغم گسترش علوم انسانی در همه دنیا، بسیاری از دانشجویان و حتی فارغ التحصیلان رشته های مختلف علوم انسانی، تعریفی روشن از این حوزه معرفتی ندارند. از طرفی هر گونه حرکتی در جهت ایجاد تحول در علوم انسانی یا اسلامی سازی علوم انسانی و یا تولید علوم انسانی اسلامی نیز بسته به داشتن درکی روشن از این دانش، روش شناسی، هدف و غرض آن است. بدین منظور در این فصل، ضمن اشاره به اختلاف های فراوان در تعریف علوم انسانی و توجه دادن به ابعاد توصیفی و تجویزی علوم انسانی، تلاش شده با ذکر ویژگی هایی برای موضوع مورد مطالعه علوم انسانی، تعریفی شفاف و کارآمد از این علوم ارائه شود.
در فصل سوم به بحث درباره معناشناسی «علوم انسانی اسلامی» پرداخته شده است. در این فصل، ابتدا تفاوت های چهار اصطلاح «تحول علوم انسانی»، «بومی سازی علوم انسانی»، «اسلامی سازی علوم انسانی» و «علوم انسانی اسلامی» را بیان کرده و سپس گزارشی اجمالی از یازده تعریف مطرح شده برای علم دینی و علوم انسانی اسلامی ارائه شده و در نهایت معنای مورد نظر نویسنده مشخص شده است.
فصل چهارم به معرفی و تبیین چند دیدگاه مهم در حوزه علوم انسانی اسلامی پرداخته است. در این فصل ضمن اشاره به انواع دیدگاه ها و دسته بندی های مختلفی که از دیدگاه های مطرح شده درباره ایده علم دینی ارائه شده است، سعی شده به اختصار دیدگاه دو تن از موافقان این ایده گزارش شود. ضمنا در این فصل از نقد و بررسی دیدگا ه ها خودداری شده است.
فصل پنجم به مبانی فلسفی علوم انسانی اسلامی پرداخته و در ذیل هر کدام از مبانی پنجگانه معرفت شناختی، هستی شناختی، الهیاتی و دین شناختی، انسان شناختی و ارزش شناختی به اموری اشاره شده است که تاثیری مستقیم در نوع نگاه دانش پژوهان و محققان به علوم انسانی دارد و زیرساخت و بنیان علوم انسانی اسلامی را شکل می دهند. البته در این فصل، حتی الامکان، از توضیح و تحلیل و تعلیل مبانی صرف نظر شده و خوانندگان به منابع تفصیلی تر درباره هر کدام از آن مبانی ارجاع داده شده اند.
فصل ششم درباره یکی از مباحث مهم و سرنوشت ساز در حوزه علوم انسانی اسلامی است؛ یعنی روش شناسی علوم انسانی اسلامی. در این فصل، ابتدا ضمن بیان اهمیت مساله روش در تمایز علوم و همچنین تاثیرپذیری روش تحقیق از دیدگاه های معرفت شناسانه محققان، به معرفی نظریه «وحدت روش علمی» و نقد و بررسی ادله قائلین این دیدگاه پرداخته و در ادامه نظریه «تکثر روشی علوم انسانی» توضیح داده شده و دیدگاه اسلامی را در این موضوع تبیین کرده است.
فصل هفتم به تحلیل نقش نظام ارزشی در علوم انسانی پرداخته و ضمن نقد و رد دیدگاه هایی که مدعی عدم تاثیر ارزش ها در علوم انسانی اند، نظریه تاثیرپذیری علوم انسانی از نظام ارزشی محققان به تفصیل تبیین شده است. بدین منظور، تاثیر ارزش ها در مراحل مختلف تولید علم مورد بحث قرار گرفته است: هم در مرحله انتخاب موضوع و مساله تحقیق، هم در مرحله انتخاب هدف و غایت تحقیق، هم در روند تحقیق و هم در مرحله نتیجه گیری و کاربرد تحقیق.
فصل هشتم با عنوان «علوم انسانی اسلامی، واقع بینی و آزاداندیشی علمی» به دنبال آن است که نشان دهد ایده علوم انسانی اسلامی نه تنها منافاتی با واقع بینی و آزاداندیشی علمی ندارد، که بدون پذیرش آن نمی توان از بی طرفی علمی، حقیقت پژوهی و آزاداندیشی سخن گفت. در این فصل با تحلیل برخی از فضایل و رذایل اخلاقی در عرصه پژوهش معلوم شده است که فقط در سایه پایبندی به اخلاق و ارزش های اسلامی و الهی است که می توان واقع بینی علمی و آزاداندیشی را تامین کرد.
و نهایتا در فصل نهم با عنوان «بررسی ادله مخالفان علوم انسانی اسلامی»، مهم ترین ادله مخالفان این ایده مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. به همین خاطر، هشت دلیل از مهم ترین ادله مخالفان علوم انسانی اسلامی مورد بررسی و نقد قرار گرفته و معلوم شده است که هیچ یک از ادله آنها از استحکام و اتقان لازم برای نفی علوم انسانی اسلامی برخوردار نیست.
ویژگیهای این کتاب
تاکنون اندیشمندان و نویسندگان جهان اسلام کتاب های فراوانی را درباره علم دینی و اسلامی سازی علوم انسانی تدوین کرده اند. با وجود این، رویکرد عمده آنها معرفی دیدگاه ها و احیانا نقد و بررسی آنها بوده است. اما کتاب حاضر سعی کرده است ضمن توجه به دیدگاه های موجود ابعاد مختلف علوم انسانی را مورد توجه قرار دهد و اسلامی بودن علوم انسانی را در هر کدام از آنها تشریح و تحلیل کند. به همین دلیل مسائلی چون موضوع، روش، هدف، مبانی، کارکردها و ویژگی های علوم انسانی اسلامی در مقایسه با علوم انسانی غیراسلامی مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.
بیشتر کتاب هایی که تاکنون در حوزه علم دینی نوشته شده است، متمرکز بر اسلامی سازی علوم طبیعی بوده اند و به صورت گذرا و ضمنی به مبحث علوم انسانی پرداخته اند. اما کتاب حاضر اختصاص به بحث علوم انسانی اسلامی دارد و سعی کرده است همه مباحث خود را در همین موضوع متمرکز کند و نفیا یا اثباتا از ورود به بحث علوم طبیعی اسلامی خودداری کند.
این کتاب به عنوان کتابی درسی در زمینه فلسفه علوم انسانی اسلامی نوشته شده است و به همین دلیل سعی شده برخی از ویژگی های شکلی کتاب درسی در آن رعایت شود. به عنوان مثال، در پایان هر فصل هم خلاصه فصل ذکر شده و هم پرسش هایی ناظر به محتوای فصل و هم موضوعاتی برای تحقیق و پژوهش بیشتر محققان و خوانندگان معرفی شده است.
با توجه به گستردگی مباحث و موضوعات مربوط به علوم انسانی اسلامی و محدودیت کتاب حاضر سعی شده برخی از مباحث یا دیدگاه های مهم در این موضوع در پایان هر فصلی و ذیل عنوان «برای پژوهش بیشتر» ذکر شود. تامل و دقت در این مسائل و مباحث و تحقیق درباره آنها می تواند حوزه اطلاعات و دانش خوانندگان این کتاب را گسترده تر و عمیق تر کند. ضمنا موضوعات متعددی که در این بخش ها معرفی شده است، دستمایه های تحقیقات بیشتر و عناوینی برای پایان نامه ها و رساله های تحقیقی را برای محققان و دانشجویان فراهم می کند.
این کتاب به جای نظریه محوری یا مکتب محوری، اغلب مباحث خود را به صورت مساله محور و با نگاهی جامع به مسائل مورد بحث، دنبال کرده است. روشن است که پژوهش های مساله محور نه تنها دشوارترند بلکه اقتضائاتی دارند که بی توجهی به آنها موجب ناکارآمدی تحقیق خواهد شد. به عنوان مثال، در پژوهش های مساله محور منابع مختلف و دیدگاه های متفاوت باید دیده شوند و صرفا پاسخ ها و مسائل ناظر به مساله مورد نظر انتخاب شود.
در این کتاب سعی شده از پراکنده گویی و پرگویی پرهیز و با توجه به مخاطبان ویژه این کتاب، مباحث به صورت کوتاه و گویا بیان و از شرح و تفصیل نظریه ها و دیدگاه ها و مباحث مطرح شده خودداری شود