سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی (دومین کتاب زهرا تاج السلطنه) : همراه با ملاحظاتی پیرامون (سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی) و تاج السلطنه

«سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی»، دومین کتاب زهرا تاج السلطنه دختر ناصر‌الدین شاه قاجار است. تاج‌السلطنه در این کتاب که روایتی داستانی از زندگی خودش و محیط پیرامونش است، می‌کوشد تصویری از ایران عهد ناصری ارائه کند؛ اما از آنجا که ظاهرا بخش‌هایی از این کتاب، اوایل حکومت پهلوی نوشته یا بازنویسی شده است، در جاهایی از آن، جلوه‌هایی از دوران جدید هم دیده می شود. این کتاب علاوه بر اینکه از نظر تاریخی اهمیت دارد، از جنبه دیگری هم بسیار مهم است. تصویری که از عصر مشروطه تاکنون از تاج‌السلطنه به عنوان زنی لاابالی ارائه شده جای خود را به تصویر زنی فاضله و مبادی آداب و اخلاق می‌دهد که به مسائل مهم ایران در دوران گذار به عصر جدید، عمیقا می‌اندیشیده و برنامه‌هایی نیز برای اصلاح امور داشته است. این کتاب را مسعود کوهستانی نژاد تصحیح و تدوین کرده و بر آن مقدمه‌ای پژوهشی و تحلیلی نگاشته است.
توضیحات کتاب:
«سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی» نوشته زهرا تاج‌السلطنه(1315-1261) از شاهزادگان قاجار و دختر ناصرالدین شاه قاجار است. این کتاب همراه با نوشتارهایی پیرامون این کتاب و تاج‌السلطنه از مسعود کوهستانی‌نژاد(-1342) است.
این کتاب که به نوعی زندگی‌نامه یا شرح خاطرات این شاهزاده قاجاری است، تصویری از این دوره از تاریخ ایران و دربار حاکم بر آن را ارائه می‌دهد. در این کتاب همچنین می‌توان دیدگاه‌ها و نقطه‌نظرهای ویژه نگارنده را دید.
در بریده‌ای از کتاب می‌خوانیم:
«جهان افروز خانم سری حرکت داده و گفت: «خواهر عزیز فرضا من با سایر خانم‌ها رفت‌و‌آمدی هم کردم از این رفت‌و‌آمدها چه نتیجه می‌توان گرفت؟ شما که می‌دانید در محفل ما زنان ایرانی، صحبت‌های مفید و نافع کمتر است و غالب گفت‌وگوها مربوط به خرافات و موضوعاتی است که زبان از شرح آن خجلت دارد بنابراین بالفرض آمدورفتی هم به میان بیاید، جز کسالت روحی و فکری نتیجه نخواهد داشت!
زن‌های ایرانی این تربیت اجتماعیه را ندارند و در میان آنها کسی هم به فکر اصلاح احوال اجتماعی زنانه نیست و مردها هم نمی‌توانند مصلح جامعه زن باشند زیرا اصلاح، فرع این است که درست و صحیح به عوائد و اخلاق زن آشنا باشند و بدانند مفکوره زن تا چه درجه قابل نشو و نما برای ترک اخلاق ذمیمه و اتخاذ رویه حسنه است. شنیدم یکی از علما که مرجع تقلید فرقۀ ناجیه شیعه است در مساله علمیه خود کتاب حج و کتاب حیض را ننوشته است و در جواب معترض فرموده‌اند‌: من تا به مکه نروم کتاب حج نمی‌نویسم و چون زن نیستم در باب حیض فتوایی نخواهم داد.
ملاحظه کنید، چقدر انصاف این عالم بزرگ روحانی، قابل تقدیس و تعظیم است. بنابراین خانم عزیزم باید از میان جامعۀ زن‌ها نابغۀ فاضله‌ای ظهور کند و قبلا به وسیله تحریرات گرم و معتدل، زمینه تشکیلات اجتماعی محافل را بریزد تا قهرا و تدریجا وسائل تربیت اجتماعی زن‌ها تدارک شود.»
معرفی کتاب:
سرگذشت شاهزاده‌ای قاجار که با قلم فاخر خود و به زیبایی هر چه تمام‌تر، ضمن شرح خاطراتش، بسیاری از مسائل اجتماعی و فرهنگی عصر خود را مورد بررسی قرار داده است. زیبایی متن از یک سو و دردمندی و منطق قوی نهفته در چند نامه و یادداشت از نویسنده آن متن که به هنگام انتشار سرگذشتش، در همان روزنامه چاپ شد و نشان‌دهنده زنده بودن و حساسیت فوق‌العاده او به نظریات دیگران در مورد آثارش بود، سبب بالا رفتن میزان علاقه‌ام به متن مذکور شد. شعر او را بارها و بارها خوانده و به دل سپردم‌:
فریاد ز بیداد تو ای چرخ جفاکار کاز جور تو هر دل به بلاییست گرفتار
هر جا که دلی در طلب یار آمد یار از کف دل بردی و عاشق ز دل یار

زهرا تاج‌السلطنه متولد سال 1301 قمری / 1261-1262 فرزند ناصرالدین‌شاه و توران‌السلطنه دختر پسرعموی شاه بود او را در سال‌های ابتدایی زندگانی‌اش به شوهر دادند و مراسم عروسی‌اش در سن 12 - 13 سالگی در تهران برگزار شد. از‌دواج اجباری در چنین سن و سالی با یک نوجوان نظیر خودش (حسن‌خان شجاع‌السلطنه فرزند محمدباقرخان سردار اکرم)، با طبع سرکش و شاهزاده منشی تاج‌السلطنه نمی‌توانست دوام چندانی بیابد و دوام نیز نیافت. بالاخره بعد از چندین سال کشمکش، به دنیا آوردن سه فرزند، سه بار خودکشی و یک بار سقط جنین، او در فاصله سال‌های 1324 - 1325 قمری / 1285 - 1286 از شوهرش جدا شد. به فاصله کوتاهی پس از آن و در اوایل سال 1326 قمری / 1287 بار دیگر با قوللر آقاسی باشی از‌دواج کرد. این از‌دواج نیز دوامی نیافته و عمر آن در همان سال به پایان رسید. از این به بعد تاج‌السلطنه که از هنگام اوج‌گیری اختلافاتش با شوهر اول، به دگرگون زندگی‌کردن نسبت به زنان دیگر جامعه، روی آورده و تلاش نافرجامی هم برای سفر به اروپا انجام داد، وارد مرحله جدیدی از حیاتش شد...