بررسی حقوقی تملک اراضی توسط وزارت راه و ترابری و نیرو نفت

در کتاب بررسی حقوقی تملک اراضی توسط وزارت راه و ترابری و نیرو نفت، تالیف محسن خلقتی، به تشخیص نوع اراضی پرداخته و نظرات فقها و حقوقدانان را در خصوص اراضی ملی، موات و دایر بررسی نموده و مراجع تشخیص این اراضی در خارج از محدوده شهرها مورد بررسی قرار داده می‌شوند.
حق مالکیت خصوصی در قوانین اساسی و عادی از شان و منزلتی بالا برخوردار است و احترام به این حق در قوانین و مقررات مختلفی مورد تاکید قرار گرفته و ضمانت‌های اجرایی موثری در این موارد پیش بینی شده است. از سوی دیگر ضرورت‌های زندگی اجتماعی، قانون گذار را بر آن داشته تا به واسطه قدرت حاکمه خویش (قدرت عمومی) و در راستای حفظ منافع و مصالح جمعی و به منظور مبادرت ورزد.

بنابراین اراضی و املاک مورد نیاز دولت در اجرای طرح‌ها و برنامه‌های عمومی، عمرانی و نظامی حتی الامکان بایستی از اراضی و املاک ملی و دولتی (به مفهوم عام) تامین شود. با این وجود در کتاب بررسی حقوقی تملک اراضی توسط وزارت راه و ترابری و نیرو نفت مشاهده می‌شود که در برخی موارد به دلیل نبود یا کمبود این اراضی و املاک چنین امکانی میسر نمی‌گردد و از سوی دیگر ضرورت اجرای این طرح‌ها و برنامه‌ها که لازمه ارائه خدمات عمومی و ارتقاء صنعت و توان اقتصادی کشور و بعضا اداره جامعه و اعمال حاکمیت است در مواردی تحدید یا سلب مالکیت خصوصی را اجتناب ناپذیر می‌نماید.

اراضی و املاک بدین منظور مورد نیاز واقع می‌شوند ممکن است اراضی و املاک عمومی یا خصوصی باشند، تملک و تصرف اراضی و املاک عمومی یا خصوصی هر کدام تابع شرایط و ضوابط قانونی و مستلزم طی مراحل اجرایی و اداری خاصی هستند که تا کنون مطالعه، بررسی و نقد آن‌ها بخصوص در مورد اراضی خارج از محدوده شهرها انجام نگردیده است. از طرفی هم تامین اراضی مورد نیاز در اجرای کلیه طرح‌ها و برنامه‌های عمرانی، عمومی و... بررسی راهکارهای حقوقی به عنوان اولین گام لازم می‌آید.

همچنین در کتاب بررسی حقوقی تملک اراضی توسط وزارت راه و ترابری و نیرو نفت به مراحل اجرایی تملک اراضی و املاک عمومی و خصوصی پرداخته می‌شود و در این راستا نحوه تملک آن‌ها که مطابق قوانین و مقررات فعلی کشور و بر مبنای لایحه قانونی نحوه واگذاری و احیاء اراضی در حکومت جمهوری اسلامی مصوب 58، اصلاحی سال 59 آئین نامه‌ها دستورالعمل‌های مربوط انجام می‌شود.

پس از معرفی انواع اراضی و املاک عمومی و خصوصی تشریح شده است. در کتاب بررسی حقوقی تملک اراضی توسط وزارت راه و ترابری و نیرو نفت نحوه تملک اراضی و املاک خصوصی مورد بررسی قرار گرفته است. لایحه قانونی نحوه خرید و تملک اراضی برای اجرای برنامه عمومی، عمرانی و نظامی دولت مصوب 59 نیز بررسی می‌گردد. طرق مختلف تملک اراضی و املاک خصوصی اعم از تملک با رضایت مالک و انجام معامله، تملک بدون رضایت مالک و تودیع و شیوه‌های مختلف تملک اراضی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

در بخشی از کتاب بررسی حقوقی تملک اراضی توسط وزارت راه و ترابری و نیرو نفت می‌خوانیم:

تعریف اموال، حقوق مالی و تقسیمات آن‌ها: در حیات پیرامون، ما با واقعیات زیادی روبرو هستیم که برخی پایگاه مادی داشته و در نگاه اول توجه انسان به آن‌ها جلب شده و در نهایت، منجر به پیدایش رابطه‌ای بین آن واقعیت و شیء خارجی با شخص شده است. ولی اینکه تمامی این اشیاء خارجی جزء تعریف اموال می‌گردد یا خیر؟ جای مطالعه و بررسی دارد. از طرفی، واقعیت‌های دیگری نیز وجود دارند که پایگاه مادی نداشته و در اثر پیشرفت اجتماع، جامعه به آن‌ها ارزش و اعتبار فراوان داده است. که به بررسی هر یک می‌پردازیم.

تعریف مال: در قانون مدنی و سایر قوانین ایران، تعریفی از مال به عمل نیامده است. مثلا در بحث تملک اراضی، قانونگذار از عبارات «اراضی»، «ابنیه»، «مستحدثات»، «تاسیسات»، و سایر حقوق مربوط به آن نام برد و از جمله این حقوق ممکن است حق سر قفلی باشد. آیا سرقفلی مال است تا قابل ارزیابی باشد و دستگاه اجرائی آن را محاسبه و ملکف به پرداخت بهای آن باشد؟

یکی از حقوقین در تشریح واژه مال بیان می‌دارد: «مال لغت تازی نیست کلمه یونانی Melon که Malon اصل آن است. در عربی آن را از فعل مالی (مال - یمیل - میل) شمرده‌اند؛ چون مال، طرف خواهش و میل است و به پارسی هم «خواسته» نامیده می‌شود.»