احکام ارث در قانون ایران

در کتاب احکام ارث در قانون ایران نوشتۀ علی اکبر توکلی، به مباحثی چون ریشه سنتی و فطری ارث، بررسی وضع میراث زوجین در دوران قبل از اسلام، تعریف ارث در قانون مدنی ایران، ارث در حقوق ایران و... پرداخته می‌شود.
ارث در لغت به معنای باقی می‌باشد و عبارت از حقی است که ابتدا از مرده‌ی حقیقی یا حکمی به زنده‌ی حقیقی منتقل می‌شود. مطابق قانون مدنی ایران موجبات ارث دو چیز است: 1- نسب 2- سبب. که از مصادیق بارز سبب زوجیت است مطابق ماده‌ی 864 ق م: "از جمله اشخاصی که به موجب سبب ارث می‌برند هر یک از زوجین است که در حین فوت دیگری زنده باشد". در ماده‌ی 940 ق م چنین آمده است: "زوجین که زوجیت آن‌ها دائمی بوده و ممنوع از ارث نباشند از یکدیگر ارث می‌برند". بنابراین می‌توان 4 شرط را برای تحقق ارث زوجین تعیین کرد: 1- رابطه زوجیت 2- بقای زوجیت در زمان فوت 3- دائمی بودن عقد نکاح 4- ممنوع نبودن زوجین از ارث. موانعی که ممکن است وجود داشته باشد و سبب محرومیت زوجین از ارث گردد عبارت است از: 1- کفر 2- قتل 3- لعان. در خصوص سهم الارث زوجین میزان ارث شوهر دو برابر زن می‌باشد شوهر در صورت عدم وجود اولاد نصف و یک چهارم از ترکه‌ی زن را در صورت وجود اولاد به ارث می‌برد همچنین در صورتی که شوهر وارث منحصر زن باشد تمام ترکه زن میراث او است اما در صورتی که زوجه وارث منحصر باشد فقط یک چهارم از ماترک را ارث می‌برد و باقی آن جزو اموال بلا وارث می‌باشد. در خصوص اموال موضوع ارث زوجین شوهر از تمام عین اموال زن خود ارث میبرد و در حالیکه مطابق ماده‌ی 946 ق م: "زوجه در صورت فرزنددار بودن زوج یک هشتم از عین اموال منقول و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول اعم از عرصه و اعیان ارث می‌برد و در صورتی که زوج هیچ فرزندی نداشته باشد سهم زوجه یک چهارم از کلیه‌ی اموال به ترتیب فوق می‌باشد". کتاب حاضر کوششی است علمی در راستای بررسی و تحلیل این ماهیت حقوقی و مقایسه‌ی حقوقی ارث زوجین در نظام حقوقی ایران با استفاده از منابع قانونی و به خصوص رویه‌ی قضایی می‌باشد.
با توجه به اینکه قانون مدنی ایران در مباحث مربوط به «ارث» به طور کامل منطبق با فقه عمل نموده و آثار حقوق غرب مطلقا در آن دیده نمی‌شود، از آن رو که بحث ارث آیاتی چند از کتاب عظیم‌الشان قرآن و به مراتب بیش از هزار حکم، قاعده و مسائل دقیق و بسیاری را به خود اختصاص داده است. به جرئت می‌توان از آن به عنوان مهم‌ترین و پیچیده‌ترین بخش در کتابهای فقهی - حقوقی یاد کرد.
فقها و حقوق‌دانان با دقت و درایت و با توجه به گستردگی و شمول و جامعیت آیات قرآن که نشان از بی‌نظیری خالق آن دارد، به فصل‌بندی ارث پرداخته و تحت عناوینی همچون موجبات، موانع، شرایط ارث و... که هر یک نیز زیر مجموعه‌های گوناگون دیگری دارد، به طور مفصل سخن گفته‌اند. ارث، مصدر و در لغت به معنای بقاء است. در فرمایش پیامبر اکرم (ص): انکم علی الارث من ابیکم ابراهیم: ارث به معنای بقیه یعنی بقیه‌ی شریعت می‌باشد. ارث، صفتی از صفات خدای عزوجل است او باقی دائمی است که خلائق را به ارث می‌برد و بعد از فنای آن‌ها باقی می‌ماند.

در بخشی از کتاب احکام ارث در قانون ایران می‌خوانیم:
اصل انتقال اموال شخص از لحظه‌ی فوت او به خویشان نزدیکش بسیار قدیمی است که در جوامع مختلف و نزد اقوام گوناگون نیز پذیرفته شده است و ریشه در تمدن‌های ابتدایی انسان دارد از زمانی که خانواده به مفهوم نخستین آن شکل گرفته است انتقال مالکیت و تصرف اموال یک عضو خانواده، بر اثر فوت او به اعضای دیگر خانواده، یک اثر حقوقی و اعتباری قابل درک و شناسایی بوده است. برای انتقال اموال به خویشاوندان نزدیک متوفی می‌توان ریشه‌ای در فطرت انسان جستجو کرد. خویشاوندی به طور طبیعی موجب ایجاد علاقه و احساس روحی بین خویشاوندان است و خویشاوندان نزدیک متوفی در زمان حیات او یاور و مددکارش هستند پس در به تصرف درآوردن اموال او و به دست آوردن مالکیت آن اموال از هر شخص دیگری سزاوارترند.
مسائل ارث، تکلیف خانواده‌ی میت را روشن می‌کند، روابط آنان را با میت و بدهکاران به میت و بستانکاران از میت در عین حال، روابط آنان را با یکدیگر، مشخص و معین می‌کند. ارث، به صیانت دودمان و فرهنگ خانواده یاری می‌دهد: اگر در خانواده‌ای میراث فرهنگی، هنری وجود داشته باشد با فقر و تهیدستی و عدم حمایت موثر جامعه آن میراث فرهنگی از هم پاشیده می‌شود اما اگر ترکه‌ای باشد استعدادهای جوان با استفاده از ترکه، آن میراث را نگهداری خواهند کرد. از جمله تاسیسات اجتماعی که قواعد و اصول حقوقی در آن به کار رفته ارث می‌باشد. در ادوار تاریخ ملل، ارث بر عادات متداوله‌ی اجتماعی گذارده شده بود ودر هر دوره‌ای تا آن جا که نظم جامعه را مختل نمی‌نموده اعتدال و نصفت در آن رعایت شده است. این امر اختصاص به حقوق ملت خاصی ندارد، بلکه تمام ملل در ادوار تاریخی گذشته از روش مزبور منحرف نشده‌اند.