نقش واکسن در کنترل و حذف بیماری مالاریا

مالاریا یکی از مهم‌ترین بیماری‌های عفونی انگلی است که در 104 کشور گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان (در آفریقا، آمازون، آمریکای مرکزی و جنوبی، آسیای مرکزی، جنوب و جنوب شرقی آسیا و اقیانوسیه) شایع بوده و به بیان دیگر، بیش از نیمی از مردم کره زمین در معرض خطر این بیماری قرار دارند. این بیماری به صورت عفونت حاد، در بیشتر موارد وخیم و گاهی طولانی و با ویژگی‌های تب متناوب و لرز، کم‌خونی و بزرگی طحال و گاه با ویژگی‌های ساده تا کشنده دیگر خودنمایی می‌کند. اهمیت این بیماری به خاطر شیوع زیاد و مرگ‌ و میر ناشی از آن، قابل توجه ‌است. کلمه مالاریا یک کلمه ایتالیایی و به معنای هوای بد (Mal-Aria) است و منظور از آن تعریف بیماری با ویژگی‌های تب متناوب است که ایتالیایی‌ها در گذشته وجود آن را ناشی از هوای بد و مناطق باتلاقی می‌دانستند. بیماری مالاریا به نام‌های دیگری چون پالودیسم، تب و لرز، تب نوبه و تب متناوب نیز نامیده می‌شود. عامل بیماری مالاریا، تک ‌یاخته‌ای از جنس پلاسمودیوم است. فقط 5 گونه پلاسمودیوم در انسان ایجاد بیماری می‌کنند، پلاسمودیوم فالسیپاروم (Plasmodium falciparum ) که عامل تب سه ‌یک بدخیم است، پلاسمودیوم ویواکس (P. vivax)، پلاسمودیوم مالاریه (P. malariae)، پلاسمودیوم اوال (P. oval) و پلاسمودیوم نالزی (P. (Knowlesi [106]. بیماری مالاریا علاوه بر این که در طی حملات خود نیروی بیمار را به شدت تحلیل برده و با عث کاهش شدید فعالیت‌های بیمار در طی دوران بیماری می‌گردد، حیات کودکان و زنان باردار را به مخاطره می‌اندازد و سبب صدمات اقتصادی می‌شود. البته در سال‌های اخیر، با استفاده از برنامه‌های کنترل مالاریا در برخی از کشورها، تعداد موارد ابتلا به مالاریا بین سال‌های 2000 تا 2017 در بسیاری از کشورها کاهش یافته است و بنابراین با موفقیت در زمینه کنترل مالاریا، برنامه حذف مالاریا در بسیاری از مناطق آندمیک جهان شروع شده است[194].
در کشور ما ایران، با اجرای برنامه‌های کنترل مالاریا و پیشرفت موفق در مرحله پیش حذف امکان اجرای برنامه حذف این بیماری امکان‌پذیر گردیده است. با اجرای برنامه‌های کنترل مالاریا در کشور، موارد ابتلا به مالاریا به طور قابل توجهی کاهش یافته است[115]. با موفقیت در زمینه کاهش موارد بیماری، از سال 2009 برنامه حذف مالاریا در کشور ایران
شروع شده است. تا کنون بیماری مالاریا در بیشتر مناطق کشور حذف شده است و فقط محدوده بسیار کوچکی از 3 استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان (جنوب کرمان) هنوز با مواردی از این بیماری مواجه هستند که علت اصلی آن تردد اتباع کشورهای همسایه شرقی ایران به این مناطق است. برنامه حذف مالاریا در این مناطق با انجام فعالیت‌هایی مانند مبارزه با لارو و حشره بالغ به ترتیب با استفاده از لاروکش‌ها و حشره‌کش‌ها، بکارگیری پشه‌بندهای آغشته به حشره‌کش، بیماریابی به صورت فعال و دارو درمانی بیماران اجرا می‌شود و تلاش بر این است که موارد انتقال محلی این بیماری در مرحله کنترل به مرحله حذف، 5 مورد در هر 1000 نفر، در مرحله پیش حذف به مرحله حذف، 1 مورد در هر 1000 نفر و در مرحله حذف، موارد داخلی به صفر برسد. اما حذف این بیماری در مناطق آندمیک جنوب شرقی کشور به سادگی میسر نیست[115]. کشورهای همسایه شرقی ایران از مناطق آندمیک مالاریا هستند که برنامه‌های حذف این بیماری در این کشورها وجود ندارد بلکه تنها برنامه‌های کنترل مالاریا در آن‌ها صورت می‌گیرد و این مساله می‌تواند چالشی برای برنامه حذف مالاریا در ایران محسوب شود. به منظور پایدار نگهداشتن شرایط حذف در آینده و ممانعت از بازگشت مجدد بیماری در منطقه، علاوه بر سایر روش‌های کنترلی موجود، در اختیار داشتن واکسن مالاریا امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر می‌باشد. با توجه به اهمیت گونه پلاسمودیوم فالسیپاروم، تلاش‌های کنونی برای تولید واکسن مالاریا در درجه اول بر روی این گونه در جهت کاهش مرگ و میر ناشی از آن متمرکز شده است ولی تا کنون واکسنی برای این بیماری تولید نشده است. یکی از مشکلات تهیه واکسن وجود مسئله تنوع ژنتیکی در آنتی‌ژن‌های کاندید واکسن است که باعث ایجاد تنوع در شاخص‌های آنتی‌ژنیک آن‌ها و در نتیجه فرار انگل از سیتم ایمنی شده و در نتیجه عملکرد واکسن را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. از طرفی میزان و نوع پلی‌مورفیسم در مناطق مختلف آندمیک مالاریایی متفاوت می‌باشد [194].